حکیم عمر خیام
روز چهارشنبه 18 ذیقعده 439 قمری برابر با 28 اردیبهشت 427 خورشیدی در شهر نیشابور به دنیا آمد. عمر نام خاص او، غیاث الدین عنوان افتخاری او و خیام نشان دهنده‌ی آن است که پدر یا نیاکانش پیشه‌ی خیمه دوزی داشته‌اند. درس و تحصیلات خود را در همان شهر نیشابورگذرانده و روایتی حاکی از آن است که در حوزه‌ی درس امام موفق نیشابوری، فقیه بزرگ عصر خویش شاگردی می‌کرده است.
سال شمار زندگی خیام
439 ق/427 خ، روز چهار شنبه 18 ذیقعده الحرام/ 28 اردیبهشت‌ماه در نیشابور به دنیا آمد.
467 ق/453 خ، به دعوت سلطان ملک‌شاه سلجوقی به اصفهان رفت .
468 ق/454 خ، کتاب الرساله فی البراهین علی مسائل علم الجبر و المقابله معروف به جبر و مفابله را نوشت.
470 ق/456 خ، کتاب شرح ما اشکل من مصادرات کتاب اقلیدس را نوشت.
472 ق/458 خ، خطبه‌ی ابن سینا در توحید را از عربی به فارسی ترجمه کرد.
473 ق/459 خ، کتاب الرساله الکون و التکلیف را در پاسخ به قاضی ابونصر محمد بن عبدالرحیم نسوی نوشت.
458 ق/471 خ، سلطان ملک‌شاه سلجوقی درگذشت و خیام پس از 18 سال از اصفهان به نیشابور بازگشت.
506 ق/491 خ، با نظامی عروضی سمرقندی و امام ابوالمظفر اسفزاری در شهر بلخ دیدار کرد.
508 ق/ 493 خ، در مرو اقامت کرد.
526 ق/510 خ، روز آدینه 11 محرم الحرام/19 آذرماه در نیشابور چشم از جهان فروبست.
کتاب‌های خیام
الرساله فی البراهین علی مسائل علم جبر و المقابله
الرساله فی الاحتیال المعرفه مقداری الذهب و الفضه فی جسم مرکب منها
الرساله فی شرح ما اشکل من مصادرات کتاب اقلیدس
ترجمه‌ی فارسی خطبه‌ی ابن سینا در توحید
الرساله فی قسمه ربع الدایره
رساله فی الکون و التکلیف
الرساله القول علی جناس التی بالاربعه
الساله ضروره التضاد فی العالم و الجبر و البقاء
الرساله الالضیاء العقلی فی موضوع العلم الکلی
الرساله فی علم کلیات وجود
الرساله فی الوجود
الرساله جواب الثلاث مسائل
نوروزنامه
رباعی‌ها
مشکلات حساب(مفقود)
شرح المشکل من کتاب الموسیقی(مفقود)
مختصر فی طبیعیات(مفقود)
لوازم الامکنه(مفقود)
دستاوردهای خیام
• بسط دو جمله‌ای n a + b) )
• تقویم جلالی
• شرح معادله‌های درجه‌ی اول، دوم و سوم
• ساختن ترازویی برای محاسبه‌ی چگالی
خیام در نگاه پژوهشگر زنده‌یاد پروفسور هشترودی
نام: محسن ، نام خانوادگی: هشترودی(1356-1286 خورشیدی)
تحصیلات: دکترای ریاضی از دانشگاه سوربن فرانسه .
خیامی که می‌شناسم:
سامان‌یابی جبر نخست توسط محمد بن موسی خوارزمی انجام شد و در مرحله بعد، حکیم خیام در هندسه، به اصل توازی( یعنی از هر نقطه خارج از یک خط، فقط می‌توتن یک خط موازی با آن رسم کرد) و در جبر به طبقه بندی و حل معادله‌های درجه‌ی اول، دوم و سوم پرداخته است.
اهمیت کار علمی وی نزد اهل فن چنان آشکار است که او را نسبت به عصر خویش چهار قرن به دوران معاصر نزدیک‌تر می‌دانند. کارهای او در جبر بیش‌تر به عصر دکارت، پاسکال و نیوتون متعلق است تا به زمان خود خیام. از این رو، می‌توان او را بزرگ‌ترین ریاضی‌دان عصر خود و شاید بزرگ‌ترین ریاضی‌دان دوران علوم اسلامی دانست.
پس از تسلط عرب‌ها بر ایران، تقویم هجری قمری رواج یافت و چون با فصل‌های سال سازگار نبود، در کار دریافت مالیات و کشاورزی مشکلاتی پدید آورد. از این رو، سلطان جلال الدین ملک‌شاه سلجوقی در سال دوم سلطنت جمعی از جمله خیام را به اطلاح آن فرمان داد. آنان پس از چهار سال تلاش، تقویم جلالی را بنیان نهادند که بر اساس گردش زمین به دور خورشید( سال خورشیدی، محاسبه می‌شود. آغاز سال جلالی، نخستین روز بهار( نوروز) است و مدت زمان یک سال خورشیدی، 356/2424 شبانه‌روز است که خطای محاسبه‌ی آن فقط 0002/.0 روز است. به طوری که هر 5 هزار سال یک روز خطا دارد، حال آن که تقویم میلادی هر 3322 سال یک روز خطا وجود دارد.
خیام از کارهای ارشمیدس در فیزیک آگاه بود و آن‌ها را دنبال می‌کردو او ترازویی ساخته بود که درصد طلا و نقره‌ی آلیاژی را که از آن دو تشکیل شده بود، اندازه‌گیری می‌کرد.
او در رساله هندسی خود به نوشته‌ی دیگر خویش به نام شرح المشکل من کتاب الموسیقی اشاره کرده است. از این کتاب فقط چند صفحه با نام القول علی اجناس التی بالاربعه( گفتارهایی درباره‌ی انواع چهارگان) باقی مانده است. وی در این نوشته از 21 نوع تقسم بندی فاصله 3/4 که شامل چهار نت و سه فاصله مختلف است بحث کرده است.
خیام در نگاه پژوهشگر زنده‌یاد دکتر مصاحب
نام: غلامحسین ، نام خانوادگی: مصاحب(1358-1289 خورشیدی)
تحصیلات: دکترای ریاضی از دانشگاه کمبریج انگلستان
خیامی که می‌شناسم:
کتاب جبر و مقابله یکی از مهم‌ترین کتاب‌های خیام است که آن را از عربی به فارسی ترجمه کردم. این کتاب به زبان انگلیسی و روسی نیز ترجمه شده و مورد توجه ریاضی‌دانان جهان است. او در این کتاب معادله‌های درجه‌ی اول، دوم و سوم را معرفی و به روش هندسی با استفاده از مقطع مخروطی حل کرده است. در بخشی از صفحه‌های آغازین این کتاب آمده است: " به یاری خدا و توفیق نیک وی، گویم که فن جبر و مقابله فنی است علمی که موضوع آن عدد مطلق و مقدارهای قابل سنجش است، از آن جهت که مجهول‌اند ولی مرتبط با چیز معلومی هستند که به وسیله‌ی آن می‌توان آن را استخراج کرد و این چیز یا کمیتی است و یا رابطه‌ای است که بستگی به معلوم و مجهول به آن است، و از بررسی و تحلیل مجهولات موضوع مساله استنباط می‌شود.
عادت جبری‌ها این است که در فن خود مجهولی را که می‌خواهد استخراج کنند، شیء [X] و حاصل‌ضرب آن را در مثل خودش، مال [X2] و حاصل‌ضرب مال آن را در آن، کعب [X3] و حاصل‌ضرب کعب آن را در مثل آن، مال مال [X4] و حاصل‌ضرب کعب آن را در مال آن، مال کعب [X5] و حاصل‌ضرب کعب آن را در خودش، کعب کعب [X6] گویند و به همین قیاس تا هر مرتبه که پیش رویم ..."
خیام در نگاه پژوهشگر زنده‌یاد استاد همایی
نام: جلال الدین ، نام خانوادگی: همایی(1359-1278 خورشیدی)
تحصیلات: استاد دانشگاه ادبیات و متخصص ریاضی و نجوم دوره‌ی اسلامی
خیامی که می‌شناسم:
همزمان با بازگشایی رسمی آرامگاه جدید خیام کتابی به نام خیامی‌نامه منتشر کردم که در آن نتیجه‌ی پژوهش‌های خود را درباره‌ی خیام و آثار او آورده‌ام. موضوع نخستین جلد خیامی‌نامه، رساله‌ی شرح مااشکل من مصادرات اقلیدس است که ویدمان و ژاکوب آن را به آلمانی و دکتر علی‌رضا امیر معز آن را به انگلیسی ترجمه کرده‌اند. این اثر به روسی نیز ترجمه شده است. در بخشی از این کتاب آمده است:" باری چون در کتاب اصول اقلیدس در آن سه موضوع که اشاره شد خلل و نقیصه‌ای یافتم که تا کنون اصلاح نشده بود، اهتمام خود را مصروف بر اصلاح آن کردم ..."
خیام در نگاه پژوهشگر استاد شهریاری
نام: پرویز ، نام خانوادگی: شهریاری
تحصیلات: استاد آموزش و تاریخ ریاضی
خیامی که می‌شناسم:
حکیم خیام در مقاله‌ی نخست شرح مااشکل من مصادرات اقلیدس، ضمن جست و جوی راهی برای اثبات اصل توازی، مبتکر مفهوم عمیقی در هندسه است. او پاره‌خط راستی را در نظر می‌گیرد و از دو انتهای آن، دو پاره‌خط راست برابر، عمود بر پاره خط راست اول و در یک طرف رسم می‌کند. اگر دو انتهای پاره‌خط‌های راست عمود را به هم وصل کنیم، یک چهار ضلعی به دست می‌آید و با دو زاویه‌ی قائمه‌ی مجاور و دو ضلع روبه‌روی برابر که به دو زاویه‌ی قائمه متصل هستند. اگر بتوان ثابت کرد، دو زاویه‌ی دیگر این چهار ضلعی، که خیام آن را چهار ضلعی دو قائمه‌ی متساوی الساقین می‌نامد، قائمه است، مثل این است که اصل تساوی را ثابت کرده باشیم.
خیام در نگاه هدایت
نام: صادق ، نام خانوادگی: هدایت(1330-1281خورشیدی)
تحصیلات: ادبیات و زبان پهلوی
خیامی که می‌شناسم:
ترانه‌های خیام به قدری ساده، طبیعی و به زبان دلچسب ادبی و معمولی گفته شده است که هر فردی را شیفته‌ی آهنگ و تشبیه‌های قشنگ آن می‌کند و از بهترین نمونه‌های شعر فارسی است. خیام قدرت ادای مطلب را به اندازه ای رسانیده که گیرندگی و تاثیر آن حتمی است و انسان به حیرت می‌افتد که یک عقیده‌ی فلسفی مهمی چگونه ممکن است در قالب یک رباعی بگنجد و چگونه می‌توان چند رباعی گفت که در هر کدام یک فکر و فلسفه‌ی مستقل مشاهده شود و در عین حال با هم هماهنگ باشند.
خیام در نگاه شاعرانه‌ی شادروان فریدون مشیری
حکیم نیشابور
چون صبح نیشابور ، دلی روشن داشت
همواره پیام‌آور بیداری بود
وارستهء دل به زندگانی بسته
آن لحظه شناس دم غنیمت دان را
بیدارتر از روان بیدار جهان
چشم از همه شو گشاده در کار جهان
هر چند به اسرار جهان راه نبرد
دانست چگونه خوب می باید زیست
بسیار اگر زمی ، سخن گفت و ستود
دنبال نجات لحظه ها می گردید
گرگوش کنی ، هر سخنش فریاد است
گر در نگری ان چه در اندیشه اوست
بر جان ، زپرند علم ، پیراهن داشت
تاریکی خواب جهل را دشمن داشت
جز مرگ زدام هر چه باور رسته
نیروی یقین به زندگی پیوسته
با نور خرد رفت به دیدار جهان
یک ذره نبرد ره به اسرار جهان
دانست چگونه راه بایست سپرد
دانست چگونه خوب می باید مرد
می در معنا ، نمادی از شادی بود
جان را به نشاط ، رهبری می فرمود
خلق که فریاد به گوشش باد است
پیکار بزرگ داد با بیداد است
برای مطالعه‌ی بیش‌تر
معتمدی اسفندیار، حسینی ایرانی حجت الحق، پژوهشی در اندیشه و آثار حکیم عمرخیام، نغمه‌ی زندگی، چاپ دوم1383
حسینس ایزانی، حجت الحق، دو رساله‌ی خیامی، اهل قلم، چاپ اول
